Bursa’dan Yola Çıkan Dergiler

Cevat AKKANAT

Bursa, kültür, sanat ve edebiyat imkânları açısından hangi durumdadır? Türkiye’nin dördüncü büyük şehri unvanını elinde bulunduran bu ‘sanayi’ şehri, hızla artan ‘nüfus’una acaba ‘zihnî’ ve ‘estetik’ konforlar sağlayacak donanımlara sahip mi?

Üst paragraftaki sorularımız oldukça geniş alanları kapsadığının farkındayız. Bu soruların kapsama alanına giren her türden kültürel değeri burada ele almak, bırakın makalemizin birkaç sayfalık sınırını, ciltler dolusu kitabı dolduracak vaziyettedir. Öyleyse, gelin anlaşalım, konumuzu sınırlandıralım. Bursa’da kültür yayıncılığı üzerinde durup özellikle de edebiyat dergiciliği hakkında yoğunlaşalım.

Başlangıç Noktası…

Bursa’da ilk basımevi “Matbaa-yı Vilayet” adıyla 1868’de kurulur. Müderris Saib Efendi’nin yönetiminde kurulan bu matbaa devlete aittir. Bu matbaa, 1872-1898 yılları arasında dönemin önemli tiyatrocularından olan Feraizcizâde Mehmet Şakir Efendi tarafından yönetilir.

Basımevinin kuruluşu doğal olarak Bursa’da yayıncılığın da gündeme gelmesine yol açmıştır. Bu doğrultuda, 8 Şubat 1869’dan itibaren dört sayfadan ibaret olan Hüdâvendigâr gazetesi yayınlanmıştır. Bu arada bir de mizah dergisi çıkarılır. Tevfik Bey’in yayınladığı Çaylak dergisi, sonradan Feraizcezâde tarafından 1898’e kadar yayınlanır.

Bursa’nın ilk özel gazetesini ise Murad Emirî Efendi yayınlamıştır. Bursa adlı gazete 18 Ekim 1890’da çıkarılmaya başlanmıştır.

Edebiyat dergiciliğinin Bursa’daki ilk örneği olarak ise Nilüfer dergisi gösterilir. Tanzimat döneminin ünlü tiyatro adaptasyoncusu ve Bursa Valisi Ahmet Vefik Paşa, Nilüfer’in yayınlanışında önemli faktördür. Nilüfer’in ilk sayısı 9 Aralık 1886, son sayısı ise 16 Eylül 1891 tarihlerini taşır.

Sonraki yıllarda benzeri minvalde çıkarılan dergilerin ömrü daha kısa olur. Sözgelimi, yine Feraizcizâde tarafından yayınlanan Gündoğdu dergisi 31 Ağustos’ta çıkmaya başlamış, üç sayı sonra ömrünü tamamlamıştır. Murad Emirî Efendi’nin 1892-1893 yıllarında haftalık olarak yayımladığı fakat kaç sayı çıkarıldığı tespit edilemeyen Fevâid de aynı kategoridedir.

Bursa’da Osmanlı döneminde yayınlanan diğer süreli yayınlar arasında şunlar vardır: Barika-i İrşâd (1908), Bursa Sergisi (1909), Karagöz (1909, tek sayı), Ertuğrul (1910), Hukuk-ı İbâd (1912), Yavuz (1912), Bursa Mecmuası (1918), Âlem-i Mûsiki (1919)…

Milli Mücadele yılları Bursa’sında Bursa Mecmuası, Yeni Hayat, Genç Kalemler, Lokman Hekim, Gündüz, Yeni Bursa ve Çocuk isimli dergilerin yayınlandığını görüyoruz. Bunlar, savaş ortamının yayınları olarak dönemin ruhuna uygun yayınlar yapmışlardır.

Statükonun beşiğinde…

1923 sonrasında Bursa’da çıkarılan dergiler genellikle siyasî otoritenin güdümünde görülmektedir. Bursa Halkevi’nin1935’te çıkardığı Uludağ (Bir ara Türkün adını almıştır.) bunlardan birisidir.

Demet (1944), Nilüfer (1945’te yeniden yayınlanmaya başlamıştır.), Gençliğin Sesi (1951), Yöre (1960), Elif (İnegöl, 1961), Petek (?), Çatı (1963), Yeni Nilüfer (1975), Duygu (1976) gibi dergiler de Bursa’da kısa süreler içerisinde yayınlanmışlar, fakat istedikleri sanat ortamını oluşturamadan geri çekilmişlerdir.

Resmî ideolojiyle kolkola gelişen dergilerin yayınında 1990’lı yıllarda bir artış gözlenir. 1990’da Nahit Kayabaşı ile İhsan Üren’in çıkardıkları Biçem bunlardan birisidir. 12 sayılık ömrü olan bu dergi, 1993’te Yeni Biçem adıyla tekrar çıkarılmaya başlanmıştır. 1990’ların sonlarına kadar yayınlanan Yeni Biçem’de Ramis Dara, Hilmi Haşal, Melih Elal, Nuri Demirci, Nadir Gezer, Nahit Kayabaşı, Mustafa Durak, Serdar Ünver, İhsan Üren gibi Bursa’da yaşayan imzaların yanı sıra, Sina Akyol, Hüseyin Alemdar, Enis Batur, Turgay Değirmenci, Mehmet H. Doğan, Şükrü Erbaş, Metin Fındıkçı, Tuğrul Keskin, Ali Cengizkan, Haydar Ergülen, Mete Özel, Gürhan Tümer, Zeynep Aliye, Yusuf Alper, Adnan Azar, Abdülkadir Budak, Yunus Koray, Cihan Oğuz, Fergun Özelli, İlyas Tunç, Tuncer Uçarol, Cevat Çapan9, Hayati Baki, Ahmet Ada, vb. gibi isimler de yazı ve manzumeleriyle yer almaktaydı. Yeni Biçem’in önceki dergiler gibi nispeten kısa ömürlü olmaması, siyasî otoritenin yerel düzeydeki ekonomik sırtlayıcılığı ile izah edilebilir. Bununla birlikte, bu dergi de yayıncı ve yazarlarının arzu ettiği kültürel ortamın doğmasını sağlayamamıştır.

1991-1993 yılları arasında Ayhan Uzoğuz, Nuri Kolaylı, Gündüz Badak gibi isimlerce çıkarılan Ekspres Sanat belli bir iz bırakamamış dergilerden birisi olarak kaydedilebilir.

Ocak 2000’de Uludağ Üniversitesi’nin “324 Numaralı Oda”sında Ali Özçelebi, Ramis Dara, Serdar Ünver, Melih Elal, İhsan Üren, Hilmi Haşal gibi isimlerce yayınlanmaya başlayan Akatalpa resmiyetçi camia içinde uzun soluklu olmayı sağlamakla birlikte, etki alanı dar bir nitelik sergilemiştir. Hâlâ yayınlanmakta olan Akatalpa, tıkanma noktasına gelmiş izlenimi vermektedir. Pek çok imzanın yazı ve manzume yayımladığı bu dergiden bazı isimleri burada analım: İlyas Tunç, Engin Turgut, Mehmet Mümtaz Tuzcu, Ahmet Ada, Hidayet Karakuş, Baki Ayhan T., Hüseyin Alemdar, Metin Cengiz, Tahir Abacı, Metin Güven, Muzaffer Kale, Ahmet Günbaş, Gültekin Emre, Özlem Tezcan Dertsiz, Ayşegül İzmirli, Sadık Yaşar, Zeynep Aliye, Betül Tarıman, Hüseyin Avni Cinozoğlu, Mahmut Temizyürek, Celal Soycan, Derya Çolpan, Habib Bektaş, Gonca Özmen, Çiğdem Sezer, Ahmet Özer, Halim Yazıcı, Şeref Bilsel, Yücel Kayıran, Bahri Çokkardeş, Nevzat Çalıkuşu, Ogün Kaymak, Tuğrul Tanyol, Ali Galip Yener, Hayriye Ünal…

Eliz Edebiyat dergisi, 1 Ocak 2009’da çıkmaya başlayan ve halen yayınlanan bir dergidir. Dergi, ilk sayısında “Geleceğe El Sallamak” başlılığı altında, sanat ve edebiyat bakışını dikkatlere sunmuş, burada, “sevgi ve barış”a vurgu yapılmıştır.

Başlangıçta Eliz Edebiyat’ın Yayın Kurulu şu isimlerden oluşmuştur: İhsan Üren, Nuri Demirci, Hilmi Haşal, Halûk Cengiz, Necmi Selamet. Sonraki sayılarda bu isimlerde değişiklik olmuştur. Eliz Edebiyat dergisi, Bursa’da daha önceki yıllarda çıkmış olan Biçem, Yeni Biçem, Düşlem ve Akatalpa gibi dergilerin geleneğini sürdürmüştür. Bununla birlikte, derginin yönetiminde bulunan Bursalı isimlerin kişisel sebeplerle Akatalpa’dan koparak Eliz Edebiyat’ı kurmuş olduklarını belirtelim. Bununla birlikte, halen çıkmakta olan bu iki derginin birbirinden farklı açılımlar sergiledikleri söylenemez.

Ocak-Şubat 2010’da Fehmi Enginalp, Şaban Akbaba, Hilmi Haşal, Halide Yıldırım ve Nuri Demirci tarafından yayınlanmaya başlayan Çinikitap, bir ürün dergisi olmayıp, kitap ve yayıncılık sektörüne hizmet amacı taşımaktadır. Çinikitap, her sayısında Bursa’yla ilişkisi olan yazarları ana konu olarak seçmiş dosya konusu yapmıştır. Nâzım Hikmet, Sait Faik, Vecdi Çıracıoğlu, Cemil Kavukçu şimdiye kadar özel işlenen isimlerdir.

Bursa Defteri (1999), Kimsesiz (2002), MaviAda (2003), Bursa Araştırmaları (2003), Topal Karınca (2003), Onaltıkırkbeş (2006) son yıllarda Bursa’da yayınlanan resmiyetçi kültür, sanat ve edebiyat dergileri arasında anılabilir.

Yok farzedilenler arasında…

Satırlarımın bu aşamasından itibaren, Bursa’da resmî çevre ve ortamlar tarafından bilinçli olarak görülmeyen ve ısrarla yok sayılan bazı dergilere değineceğim.

Sur, bunlardan birisidir. Aylık Fikir ve Sanat Dergisi spotuyla 1972-73 yıllarında yayınlanan Sur Dergisi Mücahid Koca’nın yönetiminde çıktı. “Fikirsizlik, Türkiye’de bütün hızıyla yayılıyor. Yüksek Tahsil gençliği büyük bir bunalım içinde. Milli olmayan güçler, çalışmalarını hızlandırarak, düşünme sistemini kaldırma çabası içindedirler. Gençlik grupları arasındaki kopukluklar fikirsizliğin eseridir. Bunu ortadan kaldırmak ve güzel ülkemizde kardeş kavgalarını unutturup fikre sanata yönelen bir gençlik görmek hepimizin özlemidir. İşte SUR bu özlemden doğmuştur….” şeklindeki önsöz cümleleriyle yayınına başlayan dergi sadece edebiyat ve sanat alanlarında değil, tarih üzerine yayınladığı yazılarla da gençlere ulaşmaya çalıştı. Her sayısını başka bir düşünce ve ideal adamına adayan dergi bu tercihiyle göz doldurdu. Sırayla Mehmet Akif, Sezai Karakoç, Fatih Sultan Mehmet, Necip Fazıl, Muhammed İkbal, Arif Nihat Asya gibi isimlerin kapakta yer aldığı dergi Beşir Ayvazoğlu’nun ilk çizgi denemelerinin de yayınlandığı dergi olma özelliğini taşımaktadır. Bunun yanı sıra Ali Bulaç, Selçuk Eraydın, Mahiz İz, İlhan Yardımcı,Yavuz Bülent Bakiler gibi isimler Sur dergisinde yer almışlardır.

1978-83 yıllarında Bursa Marmara Gazetesi’nin Kültür Sanat eki olarak çıkan Bursa’da Sanat Edebiyat, zamanla Bursa’nın edebiyata olan açlığının dindirildiği bir dergi haline dönüştü. On beş günde bir yayınlanan bu dergi hem içeriğiyle hem de gazete formatında yayımlanmış olması sebebiyle geniş bir okur kitlesine ulaştı. Şiir, hikâye, eleştiri ve fikrî yazıların yanı sıra yayımladığı karikatürlerle de bir taşra dergisinden çok merkezi bir ulusal dergi formatına kavuştu. Hasan Aycın, karikatürleriyle bu dergide yer aldı. Mustafa Armağan, Beşir Ayvazoğlu, Mücahid Koca, Yasin Doğru, Mecit Bilgin, Osman Bayraktar, Ali Sali, İhsan Deniz, Süleyman Sayar, Adem Turan, Mustafa Efe gibi isimlerin yer aldığı dergi pek çok şairin ilk metinlerinin yayınladığı dergi özelliğini taşımaktadır.

Haziran 1986’da yayınlanmaya başlayan Kelime dergisi, Bursa’da hazırlanıp Konya ve İstanbul’da basılan bir dergidir. Derginin çıkış macerası ile ilgili olarak ilk sayısındaki yazısında Metin Önal Mengüşoğlu, dergi fikrini bir düşünce dergisi olarak tasarladıklarını şöyle belirtir: “Farketmemiş olacağız ki bir avuç genç adam, o bomboş avuçlarımızla karar verdik: Bir dergi çıkaracağız. Daha dergi tasarı halinde iken büromuzu kiralamıştık bile…” Bu tasarı 1970’lerin ilk yıllarına aittir, aradan uzun yıllar geçmiş, 1973’te “Kelime Yayınları”ndan bir kitap (Metin Önal Mengüşoğlu, Gâvur Kayırıcılar) çıkmış, fakat Kelime “düşünce ve sanat” dergisi, dış etkenlerden ötürü 1986’da çıkarılabilmiştir. Mengüşoğlu; “Üzerinde yeterince düşünülmüş bir sanat, bilinç ürünü bir sanat bizim asıl tercihimizdir.” diyerek derginin sanat anlayışını yansıtır.

Kelime dergisinde sanatın, vahyin belirleyiciliğinde bir izlek edinilmesine dair atıflar yapılmış, düşünce ve sanatta vahyi göz ardı etmeyen bir bilincin uyandırılması ön planda tutulmuştur. Kelime’de şu imzalar dikkat çeker: Cahit Koytak, Mustafa Kutlu, Yaşar Kaplan, Metin Önal Mengüşoğlu, İzzettin Hanifi, Hikmet Zeyveli, Sait Şimşek, Murat Kapkıner, Serdar Gülsaçan, Kenan Aktülün, İhsan Durdu, Ersin Önal, Mikail Bayram (Serayi), Necmettin Evci, Süleyman Çelik, Hayrettin Tekin, Metin Demirtaş, Ömer Günaydın, Mehmet Çoban, Mustafa Kutlu, Cevdet Karal, Nurettin Durman, Ercan Arslaner, M.Ali Baltaşı, Mustafa Everdi, Yaşar Kaplan, Nedim Mahmudoğlu (Nedim Mescioğlu), Dücane Cündioğlu, Sait Okur, Adem Turan, Cuma Özüsan, Fatih Soylu, Peyami Çekmegil, Azmi Ayyıldız, Ali K.Metin, Necati Aykan, Şahan Çoker, Ahmet Ertürk, Nihat Keklikoğlu, Hamdi Oruç, Şebnem Uçar, Yunus Sürkan, Fevzi Özer, Vedat Güneş, Ramazan Güneş, Necati Önal, Mustafa İsar, Mustafa Özcan, Sacit Duman, Ümit Gezgin, Sündüs Kapkıner, Fatih Zeyveli… Editörlüğünü Murat Kapkıner ve Hikmet Zeyveli’nin yaptığı Kelime dergisi, 16 sayılık bir külliyat ile Ekim 1987’de yayınına son verdi.

90’lı yılların üniversite camiasındaki en etkili dergilerinden biri Ahenk dergisi oldu. Toplam 27 sayı çıkan bu dergi, genel olarak Uludağ Üniversitesi öğrencilerinin, özelde ise İslamcı Gençliğin aktif platformu olarak öne çıktı. Derginin Genel Yayın Yönetmeni olarak Necip Fazıl Kurt ve Yunus Emre Altuntaş isimleri ön plana çıktı. İlk sayılarında gözlemlenen siyasi hava son sayılara doğru edebî, fikrî ve aktüel bir düzleme kavuştu. Özellikle son sayılarında ülkenin önemli edebiyat, sanat ve fikir adamlarını sayfalarına taşıdı. Necip Fazıl Kurt, Bülent Çiftçi, Ömer Bektaş, Hakan Arslanbenzer, Selçuk Orhan, İlker Jandar, Enes Battal Keskin, Zeki Korkutata, Rıza Bilgiç, Ahmet Ercan, Süleyman Çobanoğlu dergide isimleri görünen başlıca isimlerdi. Önceleri MGV bünyesinde yayınlanan dergi, bu teşkilatın 28 Şubat sürecinde kapatılmasıyla bağımsız bir kimliğe büründü. “Fikirde, Sanatta Ahenk” sloganıyla yayımlanan dergi Uludağ Üniversitesi’nde şimdiye kadar yayımlanan dergilerin en uzun soluklu dergilerinden biri olmuş ve arşivlerdeki yerini almıştır.

İpek Dili şiir seçkisi (1995), İhsan Deniz yönetiminde tarihi belirsiz periyotlar halinde yayımlandı. Toplumsal olan karşısında edilgen bir poetik tutumla okur karşısına çıkan seçki, 90’ların sonunda ömrünü tamamladı. İpek Dili’nde şu isimlerin yazı ve manzumeleri yayımlandı: Kâmil Eşfak Berki, Necat Çavuş, Hüseyin Atlansoy, Cem Yavuz, Nevzat Çalıkuşu, Osman Konuk, Seyhan Arslan, Ali Kamış, Yılmaz Taşçıoğlu, Adem Turan, Vural Bahadır Bayrıl, Metin Güven, Mustafa Ruhi Şirin, Hasan Hüseyin Kozalak, Haydar Ergülen, Mahmut Kanık, Mustafa Efe, Şenol Koçhan, Sıtkı Caney, Serap Ural, Eren Safi, Cahit Yeşilyurt, Cevdet Karal, Cumali Ünaldı, Niyazi Özsan, Ethem Erdoğan, Alper Çeker, Suat Ak, Mustafa Muharrem, Coşkun Ağra, Yasin Doğru, Halil Güney, Ali Barskanmay, Ali Kemal Akdeniz, Ali Doğru, Hasan Selami Binay, Cahit Irmak, İsmail Aykanat, Hayriye Ünal, Adem Yazıcı, Şafak Güzelyurt, Kemal Yanar, Sedat Umran, Mehmet Ocaktan…

İlk sayısı “Sonbahar 1998” tarihli olarak yayımlanan Yolcular, mevsimlik bir edebiyat seçkisi hüviyetindeydi. Yolcular’ın mistik ve metafizik bir dünyaya yaslanan şair ve yazarları arasında Feridun Yılmaz, Mustafa Efe, Mehmet Aydemir, Şenol Karagüzel, Hasan Karayılmaz, H. Ufuk Aktaşlı, Ali Kamış gibi isimler bulunmaktaydı.

Aylık kültür sanat edebiyat dergisi Kalemberk (2000), “Bursa’da kültürel, sanatsal faaliyetlere önem veren hareketli bir dernek olan” BİHMED (Bursa İmam Hatip Liseleri Mezunları ve Mensupları Derneği) adına yayımlandı. Kalemberk’te şu isimlerle karşılaştık: M. Refik Gül, Nihat Nasır, M. Fatih, Yusuf Şahin, Hamza Meral, H. Muhammed Özyılmaz, Ali Çelik, Faruk Kökçe, Fatih Ketancı, Ülfet Yıldız, Adnan İslamoğulları, Onur Ceruz, Mustafa Muharrem, Yusuf Kocamaz, Hasan Yılmaz, Muhammed Karaca, Ömer S., Murat Batur, Ömer Sönüksün, Mehmed Temelli, Zafer Çınar, M. Zeki Korkutata, Mustafa Kara, Mükerrem Özdemir, Fatih Ertürk, M. Zeki Dursun, Zehra Hilal, Faruk Kökçe, Ferhat Özden, Gökhan Özcan, Mehmet İşleyen, Emrah Balcı…

“Beni Yok Sayamazsınız!” sloganıyla 2002’nin başında yayınlanmaya başlayan Vivo ilk sayısında “bir düşünce” ve “haykırış” dergisi olma iddiası taşıdığını duyurdu. Hasan Yılmaz’ın editörlüğünde yayımlanan Vivo’nun künyesinde Ülfet Yıldız, Hamza Meral, Nihat Palaz gibi isimler de bulunmaktaydı. Bunların dışında Vivo’da şiir ve yazılarını okuduğumuz isimleri şöyle sıralayabiliriz: Zehra Hilal Şenocak, Yusuf Kocamaz, Hamit Eldeleklioğlu, Hüseyin Doğan, Onur Ceruz, M. Zeki Korkutata, Mustafa Özcan, M. Ali Güney, Emrah Balcı, Abdülkerim Çolak, Osman Mesten, Mustafa Muharrem, Yavuz Altınışık, C. Efgan Akgül, Çiğdem Can, Lale Müldür, Bülent Çiftçi, Mustafa Ayyıldız, Bilal Kot, Kadir Köz, M. Zeki Dursun, Murat Erol,Faysal Soysal, Emine Cantekin, Mustafa Oğuz, Melike Sülev, Zeynep Damla, Burhan Özdin, Neslihan Dilken, Müştehir Karakaya, İbrahim Tenekeci, Cevat Akkanat, M. Ragıp Karcı, Metin Önal Mengüşoğlu… Bu arada, Vivo’nun en dikkat çeken nüshası, bazı eksikliklerine rağmen, “Cahit Zarifoğlu Özel Sayısı” (s: 5-6, Ocak-Şubat-Mart 2003) olmuştur.

Son olarak Kırıkkale’de başlayan serüveninin son demlerini Bursa’da yaşayan Likâ edebiyat dergisinden bahsedelim. Tamamı 46 sayılık bir ömrü olan Likâ’nın son 16 sayısı (31-46. sayılar arası) Bursa’da hazırlanmıştır. Cevat Akkanat’ın yayınladığı derginin yayın kurulunda Murat Soyak, M. Sami Köktaş, Beyza Kara, Can Siirt gibi isimler bulunmaktadır. Derginin Bursa’da hazırlanan sayılarında Metin Önal Mengüşoğlu, Nurullah Genç, Mustafa Özçelik, Özcan Ünlü, Can Siirt, Faruk Sevindim, A. Vahap Akbaş, Mustafa Orhan, Cuma Kelebek, Serhat Oğuz, Himmet Karataş, Ali Candan, Zekeriya Mercan, Mustafa Oğuz, Şeyda Sarıaslan, Azra Gülsüm, Fatma Sancak, Hüseyin Kaya, Mustafa Küçüktepe, Mehmet Aycı, Durdu Şahin, Tayyib Atmaca, Nazir Akalın, Mehmet Çağan Azizoğlu, Zuhal Gedik, Mahmut Yavuz, Cengiz Coşkun, Ahmet Doğru, Bedran Yoldaş, Bahaettin Karakoç, İsmail Bingöl, Ahmet Yalçınkaya, Özlem Ateş, M. Şamil Baş, Hasan Akçay, Yasin Mortaş, Ali Kozan, Nurettin Durman, Emin Akdamar, Cahit Yeşilyurt, Ahmet Veysel gibi şair ve yazarlar yer aldı.

Erguvan (1996), Çığrık (2000), Nilüfer (2002), Tahta Kalem (2002), Bilder (2003), Kuşluk (2007), Hüdâvendigâr (2010) kısa süreli ömürleri olan diğer Bursa dergileri olarak anılmalıdır.

Bursa’da şimdiye kadar dergi yayıncılığı alanında yapılmış en kapsamlı inceleme olarak zikredebileceğimiz bu çalışmamızı noktalarken, görülemeyen veya unutulan başka yayınların da olabileceğini, velhasıl bu çalışmanın bu haliyle henüz tam anlamıyla bitmiş kabul edilmemesi gerektiğini bildirmeliyiz.


Not: "Bursa'dan Yola Çıkan Dergiler" başlıklı bu araştırma-inceleme yazısı, 14. Bursa Edebiyat Günlerinde tebliğ olarak sunulmuştur.